(Every week or so the Guam Museum will be sharing something in the CHamoru language about our history, culture and folklore. This week we are sharing information on CHamoru culture in the 1600s, prior to the start of Spanish colonization.)
Gi i matalabiran i siklo 1700, manna’huyong i mañainå-ta mansen maolek na inetnon susiåt ginen i rasan haga’ i nana.
Ma gosa siha gi gipot annai mandanña’ i familia, manapatte nengkånno’ yan manhugåndo huegu siha, manestoria, inadaggao pat umayotte yan manacha’igen gi i fuetsa yan finayi.
Ma praktika i etmas maolek na sisteman nina’i yan inatulaika, nu i ma å’agang chenchule’.
Ma sen emfisisa i famagu’on yan i mañaina nu i inetden i susiåt na inetnon gi i antigu.
Ayu ha’ ma’usa i manisisita, ma respeta i tano’ yan i tasi gi i mås fiet komu i muma’gagåsi ya uma’atan i naturåt na guinahan i isla.
Manma’a’atan i mañaina-ta komu mangkariñosu gi I manggineftao-niha.
I guinahan i dinanña’, inafa’maolek yan inagofli’e’ na testamento na minagåhet gi i filasofihan mandanña’, manafa’maolek yan mana’ayuda.
Manmaolek i mañainå-ta na mangkuekuentos gi i linahyan taotao. I fino’ siha nu i mahuganduduyi yan prinisentan i sinangan ni’ manggof didok sostansian-ñiha gi i mahuhungok yan i manna’chalek na estoria siha umannok gi i kantan Chamorita yan gi i tradisionåt na umestoria.
Este na klasen åtte, umannok i bininitu-na yan riniku-ña i Fino’ Háya (i natibu na fino’ i taotao tano’ gi iya Mari’anas) tumutulos yan sumusu’on ha’ mo’na på’go.
Maolek humuyongña i matiriåt na kotturan i mañainå-ta yan sumen präktiku.
Ma adapta i tinigo’ yan minalåte’ i mañainan-ñiha giya Hayankattan Asia asta i tano’ i gima’-ñiha giya Mariånas.
I sahyan hinanao-ñiha, i minaolek fina’tinas ramienta, yan kinahat siha numa’magåhet na testamento nu i mantinemtom-ñiha.
I tinigo’-niha nu i enchongñan i tano’ yan i nina’siñan-ñiha manmamå’tinas ginen i sinangan i umestutudia siha i tinaotao i atkologiha siha u ma’å’agang inaidentifikan fegge’ åddeng gi i entre i kottura siha gi i tano’.
